Diyarbakır, kendine özgü lehçesiyle tanınan bir şehir. Bu lehçede yer alan kelimeler, Arapça, Farsça, Kürtçe gibi dillerden etkilenerek şekillenmiş. Ancak, günümüzde 55-60 yaş üzerindeki bireyler dışında bu kelimeleri kullanan sayısı giderek azalıyor. Genç kuşak, bu zengin dil mirasını yalnızca bir mizah unsuru olarak görmekte. Bu durum, Diyarbakır'ın kültürel kimliğini tehdit eden bir durum olarak değerlendiriliyor.
Diyarbakır lehçesi, birçok özel kelime barındırıyor. Örneğin, "aba" abla anlamına gelirken, "afrut" çok yaramaz bir cin anlamındadır. Bu kelimeler, bölgenin günlük yaşamını ve sosyal dinamiklerini yansıtır.
"Babaganuç", patlıcan ezmesi yemeği olarak bilinirken, "badiye" büyük hamam hazanını ifade eder. Bu kelimeler, Diyarbakır mutfağının zenginliğini de gözler önüne seriyor.
"Cahal", genç bilgisiz bireyleri tanımlarken, "carut" ateş küreğini ifade eder. Bu kelimeler, gündelik yaşamın detaylarını yansıtır.
"Dalda", gölge anlamına gelirken, "deli bardağan" yenen bir bitkiyi tanımlar. Bu ifadeler, doğayla olan ilişkimizi göstermektedir.
İşte Diyarbakırlıların kullandığı kelimeler:
Aba – Abla
Afrut- Çok yaramaz cin gibi
Akko- Saksağan
Allaf- Zahireci
Altıköşe – Uçurtma
Aluce – Ekşi küçük yeşil erik
Amaret- Ziynet eşyası
Ardele- Koyunun diz kısmı
Arut – Ham kalmış odun kömürü
Aşefçi- Kadın bahçivan
Avel- Enayi
Ayakyoli- Tuvalet
Azep – Bekar
Babaganuç – Patlican ezmesi yemek
Badiye – Büyük hamam hazanı
Baht – Vefa vicdan
Bahan – Bana
Bastok – Pestil
Battal – Boş gezen işsiz güçsüz
Beg – Bey
Beğdenus – Maydanos
Bekes – Kimsesiz
Belangaz – Zavallı çaresis
Belloa- Sokaklarda ve avlulardaki yağmur oluğu
Bemrat – Mutlu olmayan
Beyno – Aptal bunamış
Bikırtık – Çok az
Bibi – Hala
Boran – Güvercin
Boranhane- Güvercinlik
Cahal – Genç bilgisiz cahil
Carut – Ateş küreği
Cazu – Büyü
Cenan – Bahçe işcisibahçevan
Cığcığa – Folyo
Cınavır – Canavar
Çakala – Çagla
Çankal – Çengel
Çaput- Bez
Çekiş – Kavga münakaşa
Çömçe gelin – Ağaçtan kız bebek
Çömçe – Kepçe
Çırton – Dam saçaklarındaki yağmurluk
Çepik – Alkış
Çıllaka – Yaramaz şımarık kız
Çırtık – Hoppa hafifmeşrep kız
Çırto – Hafifmeşrep erkek
Çit – Tülbent yazma
Çöğen – Asa Baston
Çüküz – Cimri
Dalda – Gölge
Damcı – Tavan akması damlama
Dal – Omuz
Degirmi- Yuvarlak çember
Dekbaz – Hilebaz
Dakhil – Para çekmecesi
Deli Bardağan – Yenen bir bitki
Dellek – Hamamda erkek yıkayıcı
Deyaz – Sığ nehir kıyısı
Dıngılafistan – Tahterevalli
Dımdık – Gaga
Diyaza – Teyze
Dünegin – Dün
Efrut – Masallardaki kötü cin ifrit
Egiş – Mangal soba küreği
Erk – Naz
Eşik – Kapı girişi
Eşkene – Et suyu
Eşbabiye – Kuru kaysı
Fanos – Gemici feneri
Felhan – Kırmızı ham toprak
Fessat – Dedikoducu iftiracı
Fetbaz – Kurnaz hilekar
Fetir – Mayasız ekmek
Fit olma – Ödeşme
Forta – Yalan böbürlenme
Geçınmakh- Ölmek
Gezemek – Basamak
Gezo – Meşe balı kudret helvası
Gogo – Bir çocuk oyunu
Gopo – Çok şişman
Gor – Mezar
Goşto – Çok şişman olana hitap şekli
Goppal – Baston
Gön – Kosele
Gurgurbaba – Gök gürültüsü
Gar – Bilye
Gezep – Çok yaramaz belalı
Habbenisk- Tüm mercimekten yemek
Haçan – Ne zaman
Hadır –İşte
Hamşo – Aptal beceriksiz
Hanek – Şaka
Harefene – Eğlenmek
Harkhota – Hurda kırık dökük
Has – Marul
Hasud – Kıskanç
Havli – Avlu
Hayfalmakh – İntikam almak
Habene – Testi
Hedik – Nohutlu dövmeli yemek
Herbende – Pejmürde derbeder
Hırçık – Yırtık Pırtık
Hırtıko – Boğmaca
Hırpo – Argo zibidi
Hilafsız – Hakikaten gerçekten
Horozik – Öksürük boğmaca
Hut – Çok Obür
Hübür – Mor mürekkep
Hülle – Çardak kamıştan kulube
Hürme – Kadın- eş
İsıtma – Ateşli hastalık –Sıtma
İfağ – Ufak
İlan – Yılan
İlangeç – Yengeç
İncaz -Mor erik, Malta eriği
İşlik – Gömlek
Kabala – Götürü (Toptan iş)
Kağız – Kağıt
Kapan – El terazisi
Kantır – Katır
Karaş – Değirmenci
Karraş – Siyah üzüm hoşafı
Kasnak – Kalbur
Kayğanağ – Pekmezli omlet
Kef – Köpük
Kepire yatma – Yan çizmek kaytarmak
Kelek – Sal
Kelef – İnci dizisi gerdanlık
Keşkek – Nohutlu dövme pilavı
Ketek – Zahireci eleği
Kevaşe – Argo zibidi
Keyim – Sıkı sağlam
Kırk ayakh – Serseri ayak takımı
Kibe kudur – Naneli iri bulgur pilavı
Kildan – Bakırdan sabun ve tarak kabı
Kortik – Çukur
Kot – Kısa
Kuncik –Köşe yer
Kurre – Kibirli
Kurut – Kurutulmuş ayran
Kuşhana – Bakır tencere
Küçe – Sokak
Küft olmuş – Çok yorulmuş
Künci – Susam
Lehpo – Hantal
Lal – Dilsiz
Lalo – Dilsiz erkek
Lebzünye - Badem ezmesi
Leçek – Tülbent oyalı yazma
Lengeri – Bakırdan büyük pilav tabağı
Leymun - limon
Mabal – Vebal
Mahfel – Kilerde tahtadan iskele
Makle – İpekçilikte masura
Mankal – Mangal
Marhama – Mendil
Meftune – Ekşili patlıcan yemek
Melekof – Kadın geceliği
Melis – Büyük oda
Menecük – Menengiç
Meyil – İlgi alaka
Mezek – Alay etmek
Mih- Çivi
Mıkla – Yağda un kızartması
Mıtel – Döşek yorgan astarı
Muğul – Kıskanmak
Müuz – Muhtaç Yoksul biçare
Nahak – Haksız
Nahır – Sürü
Nahıregogo – Oyunda sona kalmak
Nahit – Büyük kesme taş
Nane Çuçe – Yenen bir bitki
Nardan aşı – Bir Diyarbakır yemeği
Na’şi – Acemi bilgisiz
Natora – Kadın hamamcı
Nefse – Doğum yapmış loğusa
Nefsek – Obur aç gözlü
Nerdivan- Merdiven
Nıkra – Büyük bakır kazan
Nono – Çocuk dili güzel hoş
Not – Kağıt Para lira
Nüği – Tartıda yarım okka
O Ki – Mademki
Okçur – Yenen ekşimtırak bir bitki
Ögi – Önü
Öksemakh – Özlemek
Örgenmakh – Öğrenmek
Örtme – Kemerli sokak
Örük – Saç bağı
Özek – Özü soğanın cücüğü
ÖziÖzine – Kendi kendine
Pakhır – Bakır
Palas – Kilim
Paluze – Nişastadan muhallebi
Papağ – Kalpak
Papik – Patik
Papo – Çocuk dilinde ayak
Papur – Cadde
Payam – Badem içi
Peçiç – Bez topla oynanan oyun
Pekhas – Argo boşta gezen
Pıheri – Hamamda sıcak bölüm
Pineklemakh – Uyumak şekerleme yapmak
Pırçık – Küçük bir parça
Pişo – Kedi
Pişruk – Dam sıvası için çamur
Pıtpıt – Geveze
Poçik – Kuyruk sokumu
Puşi – Diyarbakır ipeklisi
Pürçikli – Havuç
Püşkül – Keçi koyun gübresi
Ruto – Çulsuz parasız
Rüsva – Utandırma
Sahan – Sana
Sahan,Sehen – Bakır tabak
Sakko – Ceket
Sallahana – Mezbaha
Sandal – Açık Ayakkabı
Sallama – Üç kollu çaycı tepsisi
Sarrat – Büyük elek
Sıfat – Yüz sima
Sıtara – Damda kurulan tahtın çevre örtüsü
Sıtıl – Bakraç
Sıvinek – Toprak damlarda saçak
Sindirik – Çok ince bulgur
Sirinmağ – Kaymak
Sonbet – Son bitti
Suhra – Angarya iş
Süküre – Bakır tas
Şak Şak – Değirmenin çalıştığını gösteren tahta
Şarpa – Eşarp
Şatır – Afacan hareketli
Şebbot – İri sazan balığı
Şekkal – Eski yırtık ayakabı
Şıtıl – Fidan
Şirik – Susam yağı
Şit – Gözüaçık kurnaz
Şivan – Ağıt feryat
Şorik – Salya
Şubara – Yün başlık küll
Tahvil – Yıkanmak Arındırmak
Takım – Sigara,ağızlık ,çakmak,tabaka
Takım – Takım Elbise
Takkala – Yuvarlak
Tango – Sosyetik kadın
Tantağ – Kaba et
Tavlı – Semiz şişman
Tay – Akran yaşıt
Teberik – Kutsal
Tekmik – Tekme
Telis - Çuval
Tentene – Kanaviçe işlemek
Teşi – Yün iğirme ağacı
Teşt – Büyük bakır leğen
Tospağa – Kaplumbağa
Toy – Düğün, deneyimsiz kişi
Tuht – Terazi ibresi
Uci,ucuna – Tam tamına
Ucun ucun – Azar azar
Ula – Ulan
Uy Havar – feryat , imdat
Vah lımın – Vay başıma gelen
Velime – Diyarbakır sıla geceleri
Vış kele – Hayret ifadesi
Vula – Ulan
Yalama – Laçkalaşmış aşınmış
Yanpıri – Yamuk Eğri buğri
Yarpuz – Yenen bir bitki
Yaslamak – Taklit alay etmek
Yengişten – Yeniden
Yetmek – Başa çıkmak
Yırlamak – Şarkı söylemek
Yükli - Hamile
Zantari –Dert
Zatani – Zaten
Zeğel – Beceriksiz tembel
Zerzemi- Bodrum
Zıbıl – Çöp Gübre
Zıkkum – Zehir
Zıknebut – Zehir zıkkım
Zıllut – Soyulmuş çıplak
Zıngıl – Lokmaya benzer hamur tatlı
Zırto – İşe yaramaz adam
Zingil – Çan çıngırak
Zozan – Yayla
Zumzuk – Yumruk
Zübun – Entari
Züdde – Saf katıksız
KÜLTÜREL ZENGİNLİK VE KAYIPLAR
Diyarbakır lehçesinde kullanılan bu kelimeler, sadece bir dilin değil, aynı zamanda bölgenin kültürel zenginliğinin bir yansımasıdır. Ancak, genç neslin bu kelimelere olan ilgisizliği, bu kültürel mirasın kaybolmasına yol açabilir. Geçmişe dair izleri taşımak, Diyarbakırlıların kimliklerini korumaları açısından önemlidir.
Bu kelimeleri yaşatmak, sadece geçmişle bir bağ kurmak değil, aynı zamanda Diyarbakır’ın zengin kültürünü gelecek nesillere aktarmak için de bir fırsattır.
