DİYARBAKIR - Medeniyetlere ev sahipliği yapmış olan Diyarbakır, birçok din ve mezhebe bağlı halkları da bünyesinde barındırıyordu. Müslümanlığın dışında, şuan ancak parmakla sayılabilen Ermeniler, Süryaniler, Êzidiler, Keldaniler, Yahudiler de yaşıyordu bu kentte. Kentte manifaturacılık, terzilik, zahirecilik, attarlık başta olmak üzere birçok iş kolu ile ilgilenen Yahudiler, Sur ilçesinde şuanda haritadan silinen Yenikapı ve Arap Şeyh bölgeleri ile Çermik ilçesinde yaşarlardı.
Tarihte "93 Harbi" de denilen ve 1877-1878 yılları arasında Osmanlı İmparatorluğu ile Rus Çarlığı arasında yaşanan savaş sonrasında Osmanlı'nın, toprakları içinde yaşayan gayri müslimlere yönelik bakışı Diyarbakır'dakilere de yansıdı. 1915 yılı ise, bir dönüm noktası oldu. Tüm baskılara rağmen direnen Sur ilçesinin renklerinden olan Yahudiler, çevrelerinden gördükleri baskıların ardından, 1948 yılında İsrail'in kurulması ile birlikte bundan 70 yıl önce Diyarbakır'ı terk etmek zorunda kaldılar.
İlk insanların yerleşik hayata geçmesiyle hayat bulan Diyarbakır, Hurri, Med, Akad, Asur, İskit, Pers, Roma, Osmanlı gibi onlarca medeniyetin hakimiyetinde tüm ihtişamı ile bölgenin kalbi olma konumunu hep korudu. Diyarbakır, tarihe yön vermiş birçok medeniyete kimi zaman yüzyıllarca ev sahipliği, kimi zaman da başkentlik yaptı. Burada yerleşen her medeniyetin izlerini halen Diyarbakır surlarında görmek mümkün.
Medeniyetlerin sadece kültür ve geride bıraktıkları arkeolojik kalıntılarının yanı sıra dinlerinin izlerini de Diyarbakır'da görebilirsiniz. Bu dinlerden biri de Yahudilik idi.
En az bilinen cemaat
Diyarbakır'daki Yahudi Cemaati, Türkiye'de ve de Diyarbakır'da en az incelenmiş ve haklarında araştırma yapılmış cemaatlerin başında geliyor.
Diyarbakır Yahudileri incelenmeye başlandığında karşı karşıya gelinen temel mesele, bu içine kapanık cemaat ile ilgili kaynakların yetersizliğidir. Bu konuda kaynak teşkil edecek belgeler, seyyahların bölgeye yapmış oldukları seyahatlerde gördüklerini seyahatnamelere yazdıkları anı ve gezi notları, Osmanlı İmparatorluğu ve vilayet salnameleri, İsrail'de Kürt Yahudileri ile ilgili yayınlanmış olan araştırmalar, Diyarbakır Yahudileri üzerine araştırma yapan Yazar Rifat N. Bali'nin çalışması ve Paris'te bulunan Alliance İsraelite İnuverselle teşkilatına bağlı öğretmenler ile o dönemde yayınlanan yabancı gazete kupürleri ile Sinagog'ların tuttukları kayıtlardır.
Tehcir sonrası Diyarbakır'a yerleştiler
Yahudi Kralı Süleyman'ın ölümünden sonra Kudüs'ten atılarak tehcir edilen Yahudiler, özellikle Irak Kürt Bölgesi, İran ve Türkiye sınırlarında Kürtlerin yaşadığı bölgelere yerleşmişlerdi.
Halen Kudüs'te yaşayan Diyarbakırlı Yahudilerin yazılı metinlerinde, Asur sürgününden beri Diyarbakır'da bir Yahudi Cemaati bulunuyordu ve İsrail'in kuruluşuna kadar da bu cemaat varlığını korumayı başarmıştı.
Diyarbakır'ın renklerinden olan Yahudiler, şu an kalıntıları bile olmayan Sur ilçesindeki Sinagog'larında ibadetlerini yaparken, dil olarak Kürtçe, Arapça ve Türkçe konuşurlardı. Düğün, nişan, ölüm, bayram gibi diğer Yahudilerden farklı olarak kendilerine has gelenekleri vardı.
Sinagog'un izleri kalmadı
(Sur'daki Sinagog, Arap Şeyh Camisi’nin arkasında, Hasırlı Mahallesi Bahçecik Sokak 3. Çıkmaz'da bulunmaktaydı. Yahudiler arasında, Hz. İlyas'a peygamberliğin bu odada verildiği inancı vardır. Sinagog'un içinde sürekli kapalı tutulan bir oda kutsal sayılırdı ve Haham dışında bu odaya kimsenin girmesi günahtı. Sinagog, Yahudilerin Diyarbakır'ı terk etmesinden sonra bir süre sahipsiz kaldı. Daha sonra uzun bir süre ev olarak kullanılan bu yapı, 3 yıl önce Sur'da yaşanan çatışmaların ardından birçok bina gibi yıkıldı. Bu Sinagog'da bulunan ve Haham İlyas tarafından Halk Evi'ne bağışlanan ceylan derisine İbranice yazılı eski Tevrat halen Diyarbakır Müzesi'nde sergilenmekte.)
İkinci Sinagog Çermik'te bulunuyordu
Sur ilçesinin dışında, Çermik ilçesinde de Yahudi Cemaati yaşıyordu. Çermik ilçesinde bulunan ve şimdilerde depo-samanlık olarak kullanılan Sinagog'un kitabesinde, buranın yüzyıllar önce inşa edildiği anlaşılıyor.
(Çermik'te halen ayakta bulunan Sinagog, Kale Mahallesi’nde bulunmakta. Ahır-depo olarak kullanılan Sinagog'un kapısının üstünde İbranice yazılı bir kitabe bulunuyor. Siyah ve beyaz taşlarla yapılan Sinagog, 14 Şubat 2002 tarih ve 202 sayılı karar ile Diyarbakır Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kurulu Müdürlüğü'nce "korunması gereken kültür varlığı" olarak tescil edildi. Ancak, korumaya yönelik şu ana kadar herhangi bir girişimde bulunulmadı.)
Varlıklı olanlar ABD ve Avrupa'ya göç etti
Diyarbakırlı Yahudilerin ilk göçü, 1915 yılındaki Ermeni tehciri sonrasında yaşandı. Diyarbakır'dan ilk Yahudi göçleri de 1916 tarihinden itibaren başladı. Yaşadıkları baskılardan sonra varlıklı Yahudilerin çoğu Avrupa ülkeleri ve Amerika'ya göç ederken, bir kısmı ise yakınlarının bulunduğu Irak'ın Bağdat ve Musul kentlerine göç etti.
Bu göç, 1940'lara kadar devam etti. Diyarbakır'da kalan Yahudilerin çoğu ise yoksul kesimi oluşturuyordu ve bir yere gidecek durumları yoktu.
Göçü hızlandıran cinayet!
Diyarbakır'da kalan son Yahudilerin göçü ise, bir cinayet sonrasında son buldu. 1947 yılında Buğday Pazarı'nda yaşanan bir cinayet olayı, Diyarbakır'da son kalan Yahudileri de göçe zorladı.
Halk arasında anlatılanlara göre, Buğday Pazarı'nda manifaturacılık yapan Yona isimli Yahudi ile Siverek’ten Diyarbakır’a yerleşen bir Kürt çaycı arasında yaşanan tartışmadan sonra, Yona, çaycıyı mahkemeye şikayet etti.
Dava günü Yahudi Yona kardeşleri ile birlikte mahkemeye giderken, çaycının yakınları tarafından sırtından bıçaklanarak öldürüldü. Bu olay Diyarbakır Yahudileri arasında büyük bir korku ve tedirginliğe yol açtı. 1948 yılında İsrail Devleti kurulunca, bu olaydan da etkilenen Yahudiler Diyarbakır’dan göç etmeye başladılar.
İsrail kurulunca göçler buraya yoğunlaştı
2. Dünya Savaşı sonrasında Birleşmiş Milletler tarafından alınan karar ile İsrail Devleti kuruldu. İsrail Devleti’nin kurulması, Anadolu, Irak, İran, Avrupa ve Rusya'da yaşayan Yahudiler için bir umut oldu.
Yaşadıkları ülkelerde baskılara maruz kalan Yahudiler 1948'den sonra yavaş yavaş İsrail'e göç etmeye başladı. Diyarbakır'ı terk eden Yahudiler, bir daha geri dönmeyeceklerini düşündükleri için ellerindeki tüm gayri menkulleri de satarak buradan göç ettiler. Sadece Diyarbakır'dan değil, Urfa, Siverek, Nusaybin, Hakkari, Cizre ve Mardin'de yaşayan Yahudilerin tamamına yakını da İsrail'e göç etti.
Halen Kudüs'te Silvan adıyla bir mahalle ve Hakkari adıyla bir cadde var. Kudüs'te aynı şekilde, Diyarbakır'dan göç eden Yahudi göçmenlerin kurduğu "Netsah Yisrael" adlı bir Sinagog bulunuyor.
(Sürecek)
